De WK-cyclus

Na de Isle of Man open in 2023 (jawel, dat was de kiem voor dit artikel), die twee tickets voor het kandidatentornooi weggaf, was het even rustig aan de top in de schaakwereld. Dat wil zeggen, geen prestigieuze tornooien met toppers op korte termijn. Wel, dat dacht ik dus, tot ik toen even 2700chess.com checkte. De Sinquefield Cup was net begonnen met de usual suspects Caruana, Firouzja, Nepo, Giri, So, Rapport, Dominguez, MVL, Duda en Aronian.

Dus ... the beat went on, maar soms onder de radar, en veel te vaak ondergesneeuwd onder al het internet blitz- en rapidgeweld. Dat heeft als voordeel dat er altijd wel schaken te volgen is op internet, maar veel van die niet-standaard competities tellen toch niet mee voor de officiële ratings (vandaar misschien ook hun populariteit bij de spelers – bij de toeschouwers en echte schaakliefhebbers op internet toch wat minder), en dan wegen dergelijke partijen ook minder zwaar door voor mij. Een bulletpartij die ik win op tijd met een grote materiële achterstand heeft voor mij minder waarde dan een goed gespeelde bulletpartij die ik verlies op tijd. En als ik zie wat voor rommel (1+0 en “erger”) populair is op lichess – no thank you.

Qua sportcompetities ben ik nogal conservatief. Ik ben dus geen voorstander van het play-off systeem in het voetbal. Je hebt je al bewezen in een dubbelrondig round-robin tornooi, en toch moet er nog een best-of tornooi met de happy few georganiseerd worden “om zeker te zijn” (lees: om de grote clubs nog de mogelijkheid te geven hun misstappen in de reguliere competitie recht te zetten). Of neem Formule 1: al die wijzigingen in het te verdienen punten per wedstrijd. Je kon decennia lang de rijders met elkaar vergelijken qua aantal gewonnen wedstrijdpunten – nu verzamelen rijders in één seizoen even veel punten als piloten vroeger in hun hele carrière. Waarom een bepaalde formule veranderen als het systeem al goed is? Vaak is het antwoord gewoon “geld” – van supporters, media, reclame of merchandising. Follow the money is vaak de beste manier om de reden van iets te weten te komen (kijk in dat verband maar naar al die acties voor Palestina, maar dit terzijde).

De kwalificaties voor de wereldtitel schaken waren vroeger heel gestructureerd, zeg maar vanuit een theoretisch standpunt dat iedereen, als hij maar sterk genoeg speelde, WK kon worden. Je werd eerst sterk genoeg, plaatste je voor het ZT, dan voor het IZT, en als je daar doorheen kwam, speelde je ofwel een kandidatentornooi of enkele matchen en kon je eindelijk tegen de WK aantreden. Ondertussen was je wel bezig aan een traject van een kleine drie jaar en kon de WK al je partijen rustig analyseren en zich voorbereiden. De voordelen waren duidelijk, de nadelen ook.

En toen kwam het knock-out formaat, waarmee de FIDE zich in één klap wou op dezelfde hoogte stellen als andere sporten, die jaarlijks één (kortdurend) WK hebben (zoals wielrennen, snooker, darts...). Het werd geen succes. Iedereen (FIDE incluis) ziet nog altijd Kasparov – Kramnik – Anand als de echte WK-lijn en – jammer voor Khalifman, Ponomariov en Kasimdzhanov – de knock-out WK’s worden nu (samen met Topalov, die het tornooi van zijn leven speelde in San Luis 2005) aanzien als B-wereldkampioenen, die toevallig de titel haalden, omdat de FIDE hun sterspeler kwijt was. Het waren toestanden die we enkel kenden uit de bokswereld, waar meerdere wereldkampioenen gelijktijdig heersen, en het is goed dat we deze periode achter de rug hebben. Het schaken is een kleine sport en we hebben geen opdeling in federaties nodig. Dat ACO “WK’s” (voor amateurs of senioren) organiseert op toeristische locaties – geen probleem, het is duidelijk dat ze volledig buiten FIDE opereren en geen bedreiging vormen.

Wat is de ideale formule? Actueel is het traject om je te plaatsen voor een WK sterk ingekort, en dat is op zich geen probleem. Er is evenveel drama als vroeger (denk maar aan de ongelukkige uitschakelingen van Leonid Stein of Paul Keres in het verleden), want minder tornooien om je te plaatsen, betekent ook minder mogelijkheden.

Echter, omdat er diverse pistes zijn, zijn er ook minder plaatsen per tornooi beschikbaar. Caruana, al jaren top drie in de wereld, heeft zich opnieuw geplaatst via het FIDE circuit. Anish Giri en Matthias Blübaum behaalden hun ticket via de Grand Swiss. Voor de hoogste gemiddelde rating (bij voldoende partijen), lijkt Nakamura onklopbaar. Dus is het enkel nog wachten op de winnaar van het FIDE circuit en de top drie uit de FIDE World Cup. Voor het eerst in de geschiedenis van de kandidatentornooien, is de verliezer van het vorige WK (Ding Liren) niet automatisch geplaatst voor het kandidatentornooi, wat een beetje jammer is, maar gezien zijn inactiviteit (en gebrek aan motivate/geestelijke gezondheid?) is het misschien ook niet slecht dat iemand als Praggnanandhaa dat ticket uit het FIDE circuit zal grijpen – zijn voorsprong op Vincent Keymer is meer dan 50 punten. Dus is het enkel nog wachten op de World Cup in november, om de laatste drie namen te zien verschijnen. Ik ga hier geen pronostiek maken - maar ik ben wel altijd voor vernieuwing aan de top.

Dat Nakamura – een beetje à la Firouzja in de vorige cyclus – de achterpoortjes opzocht om zijn selectie vast te leggen kan je hem niet kwalijk nemen. Immers, Gukesh kreeg zijn plaatsje in het vorige kandidatentornooi via het FIDE-circuit, maar dat was ook maar op het nippertje. Het tornooi in Chennai werd op de valreep georganiseerd om Gukesh een ultieme kans te geven zich te plaatsen – en het lukte. Dat hij daarna wereldkampioen werd, is dan weer volledig zijn eigen verdienste.

Firouzja kreeg in de vorige cyclus (terecht) heel wat kritiek omdat hij via matchen tegen lager gekwoteerde spelers zijn rating wou opkrikken (farming, noemde Giri het – het lukte niet echt, want enerzijds won hij geen elo in die matchen (en mocht hij blij zijn dat hij geen elo verloor), en anderzijds werden de matchen door FIDE niet eens erkend). Het achterpoortje via het open tornooi van Rouen lukte wel, maar hij bleef zijn maneuver wel meeslepen in zijn reputatie, en toen het in het kandidatentornooi tegensloeg, kreeg hij van diverse sites de wind van voor.

Je kan Firouzja dit aanwrijven, maar anderzijds ging hij er wel voor, terwijl Giri en So die bewogen decembermaand uitzaten, in de hoop dat hun rating hoog genoeg zou blijken te zijn. Dat lukte bij Dominguez, die zijn pogingen staakte om zijn rating nog op te krikken, en enkel achteruit ging, maar dus niet met de Franse Iraniër, die wel punten won. Een attente fan maakte er een goede Untergang-parodie op, die trouwens best gesmaakt werd door Nakamura.

Op de Franstalige Chessbase was het volgende te lezen: "Enfin, celui qui avait utilisé des moyens indignes de Coubertin pour souffler à Wesley So sa place de Candidat a été extrêmement décevant, se faisant plus remarquer pour ses nouvelles récriminations envers les arbitres que par ses coups d'éclats sur l'échiquier – Firouzja termine ainsi à l'avant-dernière place, perdant 23 points Elo dans l'aventure."

Zelfs op Europe Echecs was men kritisch voor de eigen poulin: "Beaucoup de choses ont déjà été écrites sur Alireza Firouzja, mais le bilan parle de lui-même, avec six défaites, cinq nulles, deux victoires, la perte de 23 points Elo et une chute de 10 places mondiales, seizième avec désormais 2737 Elo, le tournoi du Français a été catastrophique ! Wilhelm Steinitz (1836 - 1900) avait pourtant prévenu : « Chaque fois qu’un concurrent commence mal dans un tournoi, il a tendance à jouer avec acharnement pour revenir et par conséquent prendre plus de risques pour perdre. » Malheureusement, Alireza n'a pas pu ou su réfréner ses ardeurs et a joué toutes ses parties comme si sa vie en dépendait. Son 41...g5?? contre Naka et son 45...g6? face à Gukesh, pour ne citer que ces deux exemples, alors que les joueurs avaient récupéré 30 minutes après le contrôle du temps et que rien ne pressait, laissent un goût amer."

Maar anderzijds, deed Ding Liren dat ook niet in de vorige cyclus? Snel even een tornooi spelen om aan het benodigd aantal partijen te geraken om toch maar als actief speler gezien te worden? Wat zegt dit dan over de cyclus? Ik ben van oordeel dat alles wat binnen de regels ligt, toegelaten is. Het is aan de organisatie – FIDE dus – om waterdichte regels op te stellen. Dat hebben ze de afgelopen maand dan ook maar weer gedaan.

Wat zagen we in het kandidatentornooi: dat Abasov toch (naar verwachting, gezien zijn 2632 rating) uit de toon viel. Één zwaluw maakt de zomer nog niet. Elk half puntje dat hij pakte, was een duur half punt voor de andere deelnemers. Je zou zelfs de tornooiwinst van Gukesh hieraan kunnen toeschrijven: hij won met 2-0 van Abasov, terwijl Nakamura en Caruana 1,5/2 en Nepo zelfs maar 1/2 tegen de rode lantaarn scoorde.

De andere zeven deelnemers waren wel aan elkaar gewaagd – met Firouzja als dark horse, die wel scherp uit de hoek kon komen, maar te wisselvallig bleek om zich te mengen in de topdebatten. Idem voor Vidit, die ook teveel ups en downs (qua resultaten – weinig remises) kende. Ik hou van de ingesteldheid van Firouzja achter het bord – zijn partijen zijn altijd interessant, maar zijn strategie voor belangrijke tornooien als dit stond duidelijk niet op punt.
Dat liet vijf spelers over die wel voor het gouden ticket speelden: Nepo, Gukesh, Caruana, Nakamura en Pragg. Na tien ronden stond dit vijftal op de eerste vijf plaatsen en ik zag op dat vlak niet meteen een wijziging aankomen.

Voor de voorlaatste ronde gunde ik Nakamura de overwinning, niet enkel vanwege zijn tussenspurt naar de top van de rangschikking. Na zijn verlies tegen Vidit in ronde 9 scoorde hij 3-0 in zijn volgende partijen. Ik supporterde ook voor hem omdat hij meteen na elke ronde een youtube uitzending over zijn partij maakte. Vaak was hij sneller met zijn bespreking klaar dan de “professionele” youtubers, die de partijen met computers hadden kunnen volgen. Tip of the hat, Naka.

Na de overwinning van Gukesh in ronde 13 kregen we heel spannende situatie, waarbij twee partijen gingen beslissen over de overwinning – al dan niet gedeeld. Gukesh hield ijzersterk remise tegen Nakamura, en Caruana kon zijn winnende stelling niet converteren tegen Nepo in een good old USA-Rusland duel, dus werd Gukesh alleen eindoverwinnaar. Caruana en Nepo waren na hun nagelbijter beiden ontgoocheld, maar Nepo, die quasi het hele tornooi geleid had, had te conservatief gespeeld, en waarschijnlijk gedacht dat de strategie van de voorbije twee kandidatentornooien hem nu ook weer succes zou bijbrengen. De nieuwe generatie heeft er anders over beslist; het volstaat niet meer om conservatief, statistisch schaak te spelen, je moet durven ervoor te gaan. Elke zet in elke partij heeft belang – een remise schuiven om een extra rustdag te bekomen kan al fataal zijn.

Na het kandidatentornooi vloeide nog het volgende uit mijn pen:
Gukesh is een jonge en toch volwassen winnaar, voor wie ik al supporterde in de olympiades in augustus 2022, toen hij het jeugdteam van India bijna naar Olympisch teamgoud leidde, en die belofte na belofte blijft inlossen. De Indiase pers was na het tornooi dan ook in alle staten – Chessbase India had een field day om Gukesh te bewieroken. Is Gukesh de echte wissel op de toekomst, of kan Ding Liren zijn intrinsieke sterkte en matchervaring nog eens uitspelen?

Ding Liren beschouwt zijn ervaring als een meerwaarde in een match, maar we krijgen – misschien voor het eerst sinds WOII – een match tussen twee dark horses, Aziatische horses dan nog wel. Ding heeft nauwelijks iets getoond als WK (depressie, decompressie of gewoon schaakmoe – wie zal het zeggen?), terwijl Gukesh zich nu op het allerhoogste niveau moet bewijzen. Reken er maar op dat Ding het volledige Chinese staatsapparaat achter zich zal krijgen, steun van grootmeesters en computers incluis. Maar ook Gukesh zal niet als lonesome cowboy ten strijde trekken. Qua imago is dit een strijd tussen de nieuwe grootmachten – niet enkel op het schaakbord, maar ook geopolitiek. Schaken is nog altijd een spel dat zich prima leent om de intelligentie van de topspelers te projecteren op het hele land, zodat de politieke leiders zich een zekere meerwaarde op intellectueel vlak en politiek beleid zich te kunnen toe-eigenen. Successen in fysieke sporten kunnen een land enthousiast maken en interne problemen doen vervagen, maar een overwinning op het schaakbord is sinds de tijden van de Sovjet-Unie een gedroomd vehikel om superioriteit mee te illustreren. We leven in interessante tijden.

Tot hier het "nooit gepubliceerde" artikel. Nu ik dit herlees, lijkt het of het een document uit vervlogen tijden is - bijna vanop een oude harde schijf teruggehaald. Laten we hopen dat het volgende kandidatentornooi even spannend is om volgen, en de daaropvolgende WK-match evenzeer. Ondertussen sleutelt de FIDE aan een plan om een "totaal WK-titel" in te richten (lange partijen, rapid en blitz gecombineerd). Vermoedelijk om te vernieuwen (om te vernieuwen?), misschien ook om trekpleister Carlsen terug wat meer in het gelid te doen lopen en wat te kunnen incasseren van zijn marktwaarde. Geld hebben ze immers altijd nodig - de komende World Cuptelt 206 deelnemers, die 2 miljoen USD gaan verdelen.

En die foto, tja ik had niet meteen iets om dit artikel mee te illustreren, en toen viel mijn oog op de mooie kleuren. Aangezien Anand 5x WK is geweest, toch een aanvaardbare illustratie van dit artikel. Daar hangt trouwens een verhaaltje aan vast. De foto heeft me toen wel een gepeperde parkeerboete gekost. Je kan immers vlakbij het Philips Stadion in Eindhoven parkeren op de parking van de Jumbo (je "krijgt" een uurtje, ruim voldoende voor boodschappen, maar toch onvoldoende als je de ingang moet zoeken, en dan nog even foto's wil nemen), maar ik vergiste me van parking, en vond bij terugkomst een uitnodiging achter mijn ruitenwisser om 70 EUR te storten... Neen, in Nederland is het geen goed idee om even je geluk te testen bij wildparkeren.

Bij het wegrijden begon ik ei zo na te spookrijden op de grote Fellenoordweg, onder het oog van een politiecombi, waarin de agenten hoogstwaarschijnlijk dachten: weer zo'n domme Belg...